آب مجازی یا آب پنهان

بررسی آب مجازی و اثر آن در مدیریت منابع آبی کشور

وقتی با عناوین زیر روبرو می شویم:

• صادرات هندوانه در چهار ماه نخست ۹۷ افزایش ۳۷ درصدی داشت!
• ایران سومین کشور صادر کننده هندوانه!
• کشت هنداونه در سیستان و بلوچستان، فارس و عناوینی مشابه این موارد……

ناخودآگاه ذهنمان را به سوی صادرات آب، آن هم به صورت مجازی درگیر می‌کند. بله! صادرات آب مجازی در صورتی که یکی از چهار کشور دنیا به لحاظ تهدید کم آبی و خشکی کامل هستیم.

مشکل جهانی آب

با توجه به آمارهای منتشر شده، تا سال ۲۰۲۵، ۳/۵ میلیارد نفر در دنیا در معرض مشکل آب قرار خواهند داشت که کمتر از ۱/۲ میلیارد نفر به «آب سالم» دسترسی خواهند داشت.

مطالعات سازمان ملل متحد نیز حکایت از این دارد که تا سال ۲۰۲۵ موضوع جنگ در خاورمیانه بر سر آب خواهد بود و ایران نیز از بین ۳۰ کشور رو به خشکسالی وضعیت بحرانی‌تری را دارد. پس منابع آبی کشور مدیریت و برنامه‌ریزی دقیق‌تری را می طلبد.

بحث آب مجازی را می‌توان یکی از چالش‌های بسیار تاثیر گذار دانست که در سیاست گذاری‌های اصلی در بخش صنعت و کشاورزی می‌تواند نقش مهمی را ایفا کند.

اما آب مجازی چیست؟ و چگونه می‌تواند در مدیریت منابع آبی کشور تاثیر گذار باشد؟

آب مجازی

بحث آب مجازی توسط پژوهشگر بریتانیایی ‹پرفسور جان انتونی آلن› در دهه۱۹۹۰ میلادی مطرح شد. اگر بخواهیم تعریفی مختصر و علمی از آب مجازی داشته باشیم، آب مجازی ”میزان آبی است که برای تولید صفر تا صد یک محصول صنعتی یا کشاورزی مصرف می‌شود“.

صفت مجازی در این تعریف به این معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرایند تولید در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.

نکته مهم اینکه صفت مجازی به معنای ‹غیر واقعی› نیست بلکه صریحا باید گفت که آب مجازی آب کاملا ‹واقعی› است. شرایط اقلیمی و فرهنگی مکان تولید و مدیریت و برنامه ریزی در میزان و حجم آب مجازی کالا موثر است.

برای مثال

 برای تولید یک کیلوگرم از غلات در شرایط مطلوب به ۱یک یا ۲ متر مکعب آب نیاز است در حالی که در شرایط نامطلوب ۳ تا ۵ مترمکعب نیاز است.

در کالاهای صنعتی آب صرف سرد کردن ماشین آلات و شست و شوی مواد اولیه می‌شود در حالی که در تولید محصولات کشاورزی، آب‌های زیرزمینی و سطحی (آب آبی) و رطوبت خاک در مناطق غیراشباع (آب سبز) برای رشد، تغذیه و سیراب گیاهان و حیوانات مصرف می‌شود.

بله درست متوجه شدید آب آبی و آب سبز!

وقتی صحبت از آب مجازی می‌شود، با دو اصطلاح آب سبز و آب آبی روبرو می‌شویم!

√ آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی، آب آبی را تشکیل می‌دهند و کشاورزی آبی، از آب ‌آبی مهار شده سیراب می‌شود.

√ رطوبت خاک در مناطق غیراشباع آب سبز گفته می‌شود که کشاورزی دیم از آب سبز تغذیه می‌کند.

منشاء آب آبی و آب سبز، «نزولات آسمانی» هستند که حدود ۶۱ درصد آن آب سبز و ۳۹ در صد آن آب آبی را تشکیل می‌دهد.

با صادرات و واردات کالا حجم زیادی از آب جابجا می‌شود که به عنوان تجارت آب مجازی از آن یاد می‌شود. بنابراین با منطق آب مجازی، با توجه به اینکه بیلان سفره‌هایی زیرزمینی بسیاری از مناطق کشور منفی است لذا باید از کشت محصولات پر آب جلوگیری شود. یا حتی‌الامکان تولید این محصولات با برنامه‌ریزی بیشتر و با تکنولوژی هایی این امکان را فراهم آورد که از آب کمتر در تولید این محصولات استفاده شود تا کمی آب برای سرازیر شدن در تالاب‌ها و تامین نیازهای حیاتی طبیعت باقی بماند.

مطالعه بیشتر:  آب خاکستری را بیشتر بشناسیم

تجارت آب مجازی

آلن اشاره کرد که کشورهایی که با کمبود منابع آب شیرین روبرو هستند به ویژه در منطقه خاورمیانه، می‌توانند با واردات محصولاتی که نیاز آبی بالایی دارند، فشار بر منابع آبی خود را کاهش دهند. او پیشنهاد کرد که تجارت آب مجازی می‌تواند «راه حل مناسبی» در جهت حل مشکلات جغرافیای سیاسی کشورهای این منطقه باشد.

 در میان ۱۰ کشور جهان، ایران و پاکستان پرمصرف‌ترین کشورها از نظر آب آبی معرفی شده‌اند. در مقابل مصرف آب مجازی در ایالات متحده آمریکا و هندوستان در بخش آب سبز و آبی بوده است که نشانگر استفاده بهتر این کشورها از مزارع دیم و رطوبت خاک است.

تجزیه و تحلیل شبکه جهانی تجارت آب مجازی نشان داده است که آینده تجارت آب مجازی به صورت روزافزون ناهمگون خواهد شد و کشورها اهمیت بسیار بیشتری به آن خواهند داد.

آب مجازی و بهره وری آب نسبت به هم «رابطه معکوس» دارند. طبق تعریف، بهره وری آب عبارت از مقدار محصول تولید شده از واحد حجم آب می باشد (به طور مثال از یک مترمکعب آب چقدر سیب تولید می شود) و واحد آن معمولاً کیلوگرم بر مترمکعب تعریف می شود.

در صورتی که آب مجازی، مقدار آب مصرف شده برای تولید مقدار معینی محصول را مورد توجه قرار می دهد و واحد آن لیتر برکیلوگرم (یا مترمکعب برکیلوگرم) است. به عبارت دیگر در بهره‌وری تاکید بر مقدار تولید از آب، و در آب مجازی بر عکس، تاکید بر مقدار آب (مصرف شده) در تولید محصول می باشد، بنابراین با افزایش بهره وری آب، مقدار آب مجازی در محصول یا کالای مورد نظر کاهش خواهد یافت و برعکس.

با توجه به پایین‌بودن بهره‌وری آب کشاورزی در ایران، مصرف آب مجازی در این بخش بسیار بالا است، بنابراین بهترین راهکار در شرایط موجود، توسعه هرچه بیشتر تجارت آب مجازی است. در واقع کشورهای کم‌آب (همچون ایران) می‌توانند با تجارت آب مجازی و واردات محصولات آب‌بر، مقدار آب موردنیاز برای تولید آنها را ذخیره کنند.

 بیشترین حجم تجارت جهانی آب مجازی مربوط به محصولات کشاورزی است. به نحوى که در آن به شکلى مساله امنیت غذایى از محدوده داخلی خود کشورها به عرصه‌هاى بین‌‌المللی گسترش یافته است. تولید انبوه و ارزان‌تر کالاهاى اساسى در مناطق مستعد با استفاده بیشتر از آب سبز (آب حاصل از بارندگی) و تولید محصولات گران‌تر براى صادرات با آب آبى (روان‌آب‌ها) از جمله خصوصیاتى است که تجارت آب مجازى با خود به همراه دارد.

  ردپای آب

راندمان و برآیند می گیریم که چقدر ورودی آب در کل کشور است. آن را اندازه گیری می کنیم که محصولاتی که آب زیاد نیاز دارد، از طریق واردات به کشور بیاوریم. در ازای آن محصولی که نیاز کم به آب دارد را تولید کنیم و بفرستیم به کشورهای دیگر تا بتوانیم آب مجازی وارد کنیم.

اما چه محصولاتی آب‌بر هستند و آب زیادی در کشور مصرف می‌کنند؟

کارشناسان حوزه آب و کشاورزی معتقدند اگر آب مصرفی در تولید هندوانه، خربزه، سیب زمینی، گوجه فرنگی و دیگر محصولات مشابه را به صورت خام صادر کنیم سود بیشتری عاید کشور خواهد شد.

» برای تولید هر کیلوگرم هندوانه حدود ۵۰۰ لیتر از منابع ارزشمند آبی مصرف می‌شود اما کشت هندوانه در حالی همچنان در اغلب استان های کشور پیگیری و صادرات آن انجام می‌شود که این محصول آب‌بر هنوز هم در اولویت انتقال به فضای گلخانه‌ای برای مقابله با کم آبی قرار ندارد. فاجعه آنجاست که استان‌هایی نطیر فارس، سیستان و بلوچستان و ….. سالیان سال است که در تب بی‌آبی می‌سوزند و ذخایر آب‌های زیرزمینی بسیاری از مناطق این استان‌ها  به پایان رسیده و وضعیت خوب نیست، کشت می‌شود. مصرف این میزان آب برای تولید هر عدد هندوانه، فروش و یا صادر کردن آن با بهایی ناچیز به هیچ وجه به صرفه نیست و حتی تداوم آن به نابودی کامل ته مانده منابع آبی کشور منجر خواهد شد.

» کشت چغندرقند یکی دیگر از مهم‌ترین عوامل هدررفتن آب در ایران است چرا که میزان مصرف آب برای تولید هر تن چغندر معادل ۴۴۶ متر مکعب است که بیش از سه برابر متوسط مصرف جهانی بوده و نامناسب بودن کشت این محصول در کشور را نشان می‌دهد.

» برنج یکی دیگر از محصولات گروه غلات است که میزان بالایی از هدر رفت آب در بخش کشاورزی دارد. در حالی که متوسط جهانی مصرف آب برای تولید هر تن برنج، ۲ هزار و ۶۳۰ متر مکعب است، تولید یک تن برنج در ایران نیازمند سه هزار و ۵۳۱ متر مکعب آب است. کشت برنج جز در مناطق شمالی کشور در هیچ منطقه‌ای دیگر از ایران نباید انجام شود.

» کشت گوجه‌فرنگی در کشور نامناسب است زیرا میزان مصرف آب برای تولید هر تن گوجه، ۳۴۹ متر مکعب و بیشتر از میانگین جهانی آن آب نیاز دارد.  میانگین جهانی مصرف آب در تولید هر تن گوجه‌فرنگی ۲۱۴ متر مکعب آب است.

 افزون بر مصرف فراوان آب برای کشت این محصول آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۸۱ درصد آب مصرفی در بخش تولید گوجه فرنگی آب آبی یا همان آب زیر‌زمینی و جاری است. این در حالی است که میانگین مصرف جهانی آب آبی در تولید گوجه فرنگی ۲۹ درصد است.

» در تولید یک برگه A4، ده(۱۰) لیتر آب مصرف می‌شود. یعنی هر برگه سفیدی که دور میندازیم ۱۰ لیتر آب هدر می کنیم.  مقدار آبی که برای تهیه چندین جلد پایان‌نامه‌ دانشگاهی مصرف می‌شود و بعد از فقط چند سال آن پایان‌نامه‌ها به عنوان کاغذ باطله شناخته می‌شوند را می‌توان صرفه‌جویی کرد. به جای اینکه پایان‌نامه‌ها را به صورت چاپ شده در کتابخانه دانشگاه نگهداری کنند، می‌توان به راحتی بصورت فایل الکرونیکی نگهداری کرد و چندین مترمکعب آب صرفه‌جویی کرد.

بنابراین با تکیه بر مفهوم آب مجازی می توان صادرات کالاهای آب بر را کاهش داد. به تبع آن، سطح زیر کشت چنین محصولاتی را کم کرد و حتی با اطلاع رسانی مناسب به جامعه، رژیم غذایی مردم را به سمت مصرف کالاهایی با نیاز آبی کمتر هدایت کرد.

به این ترتیب با کاهش تقاضا برای کالاهای آب بر و پرمصرف از منظر آب، منابع آب کشور هم حفظ خواهد شد.