کم آبیاری و چگونگی آن
آشنایی با کم آبیاری
تلاشهای پژوهشگران کشاورزی تاکنون عمدتاً به افزایش تولید در واحد سطح معطوف بوده و میزان تولید به ازای واحد نهاده از جمله آب مصرفی کمتر مد نظر قرار گرفته است. در صورتی که در شرایط محدودیت منابع آب و فراوانی نسبی اراضی قابل کشت (شرایط حاکم بر اکثر مناطق ایران) هدف اصلی بایستی بیشتر متمرکز بر بالا بردن تولید به ازای واحد آب مصرفی و استفاده بهینه از این منابع باشد. کم آبیاری یک راهبرد بهینه سازی است که در آن آگاهانه به گیاهان اجازه داده میشود با دریافت آب کمتر از نیاز، محصول خود را کاهش دهند.
کم آبیاری یا Deficit irrigation یکی از راههای صرفه جویی و استفاده بهینه از آب به خصوص در آبیاری سطحی میباشد. هدف اصلی در این روش افزایش کارایی مصرف آب (WUE) با کاهش نیاز آبیاری گیاه و حذف آن قسمت از آب آبیاری است که تأثیر معنی داری در افزایش عملکرد ندارد.
کم آبیاری متفاوت بوده و زارع ممکن است در برهه خاصی از دوره رشد محصول از مقدار آب آبیاری کاسته و در سایر مراحل رشد، آبیاری کامل را اعمال نماید. یا ممکن است مقدار آب کمتری را در هر تناوب به کاربرده تا استفاده بهینه از آب موجود صورت گیرد. روشهای عملی اعمال کم آبیاری نیز متفاوت است. این روش میتواند از طریق کاهش حجم آب کاربردی در هر آبیاری، حذف بعضی از نوبتهای آبیاری، افزایش دور آبیاری، آبیاری یک در میان (ثابت و متغیر)، روش کاشت و تراکم کاشت و… باشد.
مزایای کم آبیاری
-افزایش کارایی مصرف آب به علت مصرف کمتر آب
-کاهش هزینههای جاری آبیاری و آب بها
-افزایش سطح زیر کشت آبی با آب مازاد
– کم آبیاری سبب بهتر شدن کیفیت برخی از محصولات میشود. به عنوان مثال سبب افزایش پروتئین و کیفیت بذر گندم و میزان پروتئین دیگر محصولات میگردد. همچنین افزایش طول الیاف کتان، افزایش درصد قند چغندرقند و شیره انگور از جمله مزایای کم آبیاری است.
ضرورت کم آبیاری
در مناطقی که کشاورزان آب کمی برای آبیاری در اختیار دارند، میتوانند یکی از راههای زیر را انتخاب نمایند:
۱) سطح زیر کشت را کاهش دهند و آب را تا حد کافی و نیاز در اختیار گیاهان باقی مانده قرار دهند.
۲) تمام سطح را زیر کشت ببرند ولی بخشی از نیاز آبی گیاهان را برآورده کنند.
راهکار دوم مرتبط با کم آبیاری است. گرچه کم آبیاری قرنهاست که به صورت سنتی توسط کشاورزان عمل میگردد و شاید در سایر کشورهای خشک و نیمه خشک نیز با آن به نحوی آشنا هستند، اما این روش چنان تحولی را در اقتصاد آب در بخش کشاورزی به همراه داشته که نیازمند تحقیق پیرامون جنبههای علمی، عملی و کاربردی آن است. ضرورت اعمال کم آبیاری به نحوی احساس شده است که پیشنهاد طراحی آبیاری بر مبنای اطمینان ۵۰ درصد آب موجود مورد تأیید قرار میگیرد. در برخی از سامانههای آبیاری نوین نیز مدیریت آب توسط کم آبیاری انجام میگیرد.
خشکی موضعی ریشه (PRD)
خشکی موضعی ریشه گیاهان یا آبیاری ناقص منطقه ریشه (PRD) نیز نوعی مدیریت آب و نوعی از کم آبیاری به شمار میرود. در این روش نیمی از ریشه گیاهان آبیاری شده و نیم دیگر خشک باقی میماند و در نوبتهای بعدی آبیاری، بخشهای تر و خشک به تناوب تغییر میکند تا آب به تمام نقاط ریشه برسد. در دهه اخیر پژوهشگران در سراسر دنیا به خصوص در نواحی خشک و نیمه خشک این روش را به عنوان یک راهبرد آبیاری روی محصولات زراعی و باغی ارزیابی کردهاند.
در چندین گونه گیاهی گزارش شده که وقتی بخشی از سیستم ریشه در معرض خشکی قرار گیرد، سیگنالهایی از ریشه به شاخهها به جریان میافتد. این سیگنالها از طریق آوند به برگها منتقل میشوند و منجر به بسته شدن جزیی روزنهها میگردد. این تنظیم روزنهای از دستدهی آب از طریق تعرق را کاهش داده و اثر کمتری بر فتوسنتز خواهد داشت. در زمان تنش خشکی و کاهش رطوبت خاک، هورمون آبسزیک اسید (ABA) در کنترل هدایت روزنهای دخالت دارد. در این روش بخشی از سیستم ریشه که دریافت کننده آب است، ۵۰ درصد نیاز آبی درخت را دریافت کرده و تعادل آبی مناسبی در بخش هوایی گیاه ایجاد میشود و رشد رویشی نیز محدود میشود.
کم آبیاری تنظیم شده (RDI)
کمآبیاری تنظیم شده عبارت از کاربرد آب در مقادیر کمتر از مقدار تبخیر و تعرق واقعی در دورههای خاصی از سیکل رشد و یا مراحل فنولوژیکی رشد و نمو گیاه است. در واقع کمآبیاری تنظیم شده در مواقعی اعمال میشود که رشد میوه به طور نسبی کند است و تنش خشکی بر رشد رویشی و سایر فرآیندها اثرگذار خواهد بود. نتایج به دست آمده، کم اثر بودن یا بیاثر بودن این روش آبیاری را بر میزان محصول و کیفیت میوه نشان میدهند.
کم آبیاری در سیستمهای آبیاری مختلف
مدیریت کم آبیاری به خصوص از شیوه خشکی موضعی ریشه، قابل پیاده سازی در شرایط سیستمهای آبیاری سطحی و تحت فشار میباشد. در آبیاری سطحی با ایجاد دو جویچه در طرفین گیاهان و در آبیاری قطرهای با ایجاد دو خط لوله آبده امکان اعمال این مدیریت فراهم میگردد. برای مثال در سیستمهای آبیاری قطرهای که آرایش قطره چکانها به صورت دو خطی در نظر گرفته شده باشد با بسته و باز شدن جریان آب در لولههای آبده در هر سمت گیاه، اعمال این مدیریت آبیاری امکان پذیر است.
با توجه به راندمان کم آبیاری در روشهای سطحی، استفاده از این مدیریت در سیستمهای آبیاری تحت فشار قطرهای از عمومیت بیشتری برخوردار است. ضمن این که استفاده از این مدیریت در آبیاری سطحی نیز موجب کاهش مصرف آب نسبت به شرایط معمول (حداقل به میزان ۲۰ درصد) میگردد.
بهطورکلی برخی از شیوههای اعمال کم آبیاری در مدیریت آبیاری و در قالب الگوی کشت شامل کاربرد آبیاری موجی و کابلی، سیستم دیم با آبیاری محدود، استفاده مجدد از رواناب، کاهش سطح کفایت آبیاری، کوتاه کردن طول فارو، نوار و کرت و بهینهسازی آن، آبیاری یکدرمیان جویچه ها و بهصورت گردشی، کاهش عمق آب مصرفی از ابتدا تا انتهای دوره آبیاری، کاهش عمق آب مصرفی از ابتدای دوره آبیاری بهاستثنای مراحل حساس رشد، تلفیق سیستمهای آبیاری سطحی و تحتفشار و کاهش یا حذف رواناب پایاب میباشد.