سد بسازیم یا نه؟ مساله این است!
سد بسازیم یا نه؟ پرسشی که در دهه های اخیر، صنعت سد سازی و تولید نیروگاه های مبتنی بر انرژی آبی را که از طریق سدها، تامین می شود، به چالش کشیده است.
سردرگمی در باب اینکه سد بسازیم یا نه؟ سوالی است که در قرن حاضر به خصوص سال های اخیر و مشکلاتی که به علت کم آبی و بی تدبیری سازه های ساخت بشر در اکوسیستم های طبیعی به وجود آورده است، رواج یافته است و بسیاری از محققین علوم طبیعی و نیز صنعت گران را در مقابل هم نشانده است و جدال بر سر اینکه سد بسازیم یا نه؟ از یک طرف توسط تولید کنندگان ابزار زندگی مدرن، الکترونیکی و صنعتی و از طرف دیگر از جانب محققین زیست شناس و علوم طبیعی، نظام سلامتی و حامیان حفظ آینده زیستی جهان، روز به روز افزایش می یابد.
در گذشته سد سازی موجب گسترش آبادانی شده بود.
سد سازی از گذشته های بسیار دور در ایران رواج داشته است.
سد سازی از دوره ساسانیان در دوره شاپور اول، کم کم به اوج خود رسید. احداث ابنیه های مهم و متعدد نیز متعلق به همین دوران است؛ که مسلما نشانه ای از تاثیر احداث سد برای تامین آب شرب و آب مورد نیاز برای کشاورزی به خصوص در فصل های کم بارش بوده است. در گذشته آبادی ها در مجاور منابع آبی ایجاد می شده است و سد ها نیز کم کم به یکی از این منابع آبی مهم بدل شده بودند، لذا گسترش آبادی ها و قریه ها در اطراف این سد ها، دور از ذهن نیست.
با توجه به این موارد، پس پاسخ اینکه سد بسازیم یا نه؟ واضح به نظر می رسد، وقتی تاریخ حاکی از تاثیر مثبت سد ها در تامین آب و مهم تر از آن ممانعت از ویرانی در اثر سیلاب است، چه سندی محکم تر از این نیاز داریم؟
“سد بسازیم یا نه؟“ آیا این پرسش صحیحی است؟
اینکه سد بسازیم یا نه؟ شاید پرسش ناقصی باشد، زیرا باید ببینیم این پرسش از جانب چه کسی مطرح شده است؛ ذی نفعان سد سازی مسلما به اینکه سد بسازیم یا نه؟ به استناد دلایل زیادی، آری می گویند و حامیان محیط زیست نیز، با طرح دلایل محکم و مهمی، پاسخ منفی می دهند.
بی طرفانه، در مورد اینکه سد بسازیم یا نه؟ باید دقیق تر به بررسی جزییات سد سازی بپردازیم.
سد سازی هم مانند هر چیز دیگری در این جهان، می تواند وجه خوب و وجه منفی داشته باشد. شاید به جای اینکه بپرسیم سد بسازیم یا نه؟ بهتر است در مورد مزایا و معایب سد سازی، پرس و جو کنیم.
وقتی که ساخت سد از گذشته ها رواج داشته و حتی در طبیعت نیز توسط جانورانی مانند سگ آبی، انجام می شده است، بی دلیل و بدون فایده نبوده است.
مزایای سد سازی چیست و چگونه ساخت سد می تواند، خوب و مفید باشد؟
سد ها منابع آبی قابل اطمینانی هستند؛ که نه تنها مخزن ذخیره آب، بلکه به عنوان سیل بند و مانعی برای ویرانی های زیستی تجمع آب و سرریز شدن رودخانه ها در هنگام بارش های زیاد در فصل های بارانی، هستند.
از نظر بهره های صنعتی نیز سد ها منبع تامین برق و انرژی هیدروالکتریک هستند. سد ها منابع تجدید پذیر انرژی هستند و به طبیعت آسیبی نمی رسانند و ضایعاتی ایجاد نمی کنند. سد ها مولد انرژی پاک هستند.
سد ها معمولا در عرض رودخانه ها و کانال ها و مجاری آب در طبیعت ساخته می شوند. سد ها عبور جریان آب را متوقف کرده و آب را در حوزه بالا دست، جمع می کنند و اینگونه یک حوضچه پر از آب، می سازند که پتانسیل استفاده برای امور مختلفی را دارد؛ از جمله تامین و ذخیره آب برای مزارع و کشاورزی و یا مصارف خانگی به ویژه در فصل های کم بارش و گرم و خشک.
از طرفی این منابع آب حاصل از سد ها، مخازن عظیمی برای قایق رانی و ماهیگیری جهت تامین زندگی ماهیگیران و قایق رانان و یا موارد تفریحی و گردشی ایجاد می کند. همچنین تاثیر مثبت در ایجاد آب و هوایی تازه و حفظ رطوبت هوا را فراهم می آورد.
با این وجود، سد سازی می تواند مضر و زیان بار باشد!
معایب سد سازی چیست و چرا می تواند مضر باشد؟
در صورتی که سد سازی بدون توجه به ویژگی های اکولوژیکی و اکوسیستم محیط زیست، غیر اصولی و در مکان نامناسب بدون رعایت قواعد حفظ محیط زیست انجام شود، می تواند تاثیرات مخربی بر طبیعت و اکوسیستم و در نتیجه زندگی جانداران از جمله انسان داشته باشد.
علی رغم فواید و مزایای احداث سد، سد سازی غیر اصولی و افراطی، یکی از بحران های زیست محیطی و … است. بهرحال هر نوع مداخله انسانی در ریتم طبیعت، اثرات زیست محیطی فراوان و زنجیر وار پی در پی و پیچیده ای را ایجاد می کند؛ که منجر به تغییرات گسترده می گردد و این تغییرات، چالش های جدیدی را پیش روی جانداران از جمله انسان، قرار می دهد. سد سازی نیز از این قاعده مستثنی نیست.
سد سازی در مناطق کویری و یا خشک که دمای هوای بالایی دارند، دقیقا بر عکس عمل کرده و در کنار اثرات مخرب، حتی نه تنها منبع ذخیره آب نمی شوند، بلکه باعث کاهش میزان آب در مجاری و کانال ها و نیز کاهش آب های زیر زمینی و تخریب و خشک شدن قنات ها می شوند.
وقتی آب در کانال های آبی مشرف به سد ها باقی می ماند، در اثر درجه بالای دما در محیط های خشک و گرم، تبخیر شده و آنچه باقی می ماند نمک خواهد بود.
از طرفی دیگر، سیلاب ها برای سیراب کردن و آبیاری دشت ها و زمین ها در مناطق گرم، منبع اصلی آب هستند و با ایجاد سد و جمع سازی آب سیلاب ها، دشت ها خشک و زمین ها بایر می شود.
به این صورت این سد سازی غیر اصولی در نهایت اکوسیستم این محیط را به طور کامل از بین می برد؛ و نه تنها موجب از بین رفتن حیات جانوران می شود؛ بلکه چرخه های تولیدی به خصوص محصولات کشاورزی و بافت و پوشش گیاهی را مختل کرده و حتی کار های صنعتی وابسته به آن را نیز متوقف می سازد.
با کاهش آب های زیر زمینی در بستر دشت ها و قنات ها، کم کم میزان رسوبات نمکی افزایش یافته و در کنار کم آبی، عامل دیگری برای از بین رفتن عناصر حیاتی می شود.
به خصوص که بسیاری مواد مغذی برای خاک از طریق مسیر های جریان آب به دشت ها و دامنه ها و خاک می رسد، این روند متوقف می گردد.
هم چنین با راکد ماندن آب باقی مانده در کانال ها و مجاری سد، موجب گندیدگی آن شده و از طرفی با از بین رفتن جریان های آبی آزاد درجه حرارت افزایش می یابد و این نیز عامل تهدید کننده دیگری برای اکوسیستم زنده به خصوص بی مهرگان که حیات آن ها وابسته به آب بوده و نقش فعال و مهمی نیز در چرخه های زیستی دارند، در این مناطق است.
با توجه به مزایا و معایب سد سازی، سد بسازیم یا نه؟
با توجه به آنچه گفته شد، هر چیزی به اعتدال و با احترام به قوانین طبیعت و حیات، مفید است اما در صورت عدم توجه به این قواعد زیستی و یا زیاده خواهی و غفلت در مورد نتایج بلند مدت، مسلما خطرات مهلکی را به خصوص برای انسان، به بار می آورد.
سد سازی هم با وجود مزایا و معایب، هم پتانسیل منفی دارد و هم مثبت.
اینکه سد بسازیم یا نه؟ به اکوسیستم، محل احداث سد، وضعیت بارش و مخازن آبی، سبک زندگی اجتماعی، وضعیت زیست محیطی و بوم شناسی نقاط مختلف، بستگی مستقیم و تنگاتنگی دارد. پس بله سد بسازیم اما در جای درست و با رعایت قوانین و اصول علمی سد سازی و توجه به مسائل زیست محیطی؛ و این مستلزم این است که انسان، بیشتر از منافع خودش، به منافع جمعی و جهانی بیاندیشد.
