اهمیت آب در اقتصاد

آب یکی از منابع مهم در توسعه کشورها می باشد. در طول قرن بیستم، جمعیت جهان سه برابر و میزان استفاده از آب شش برابر شده است که اهمیت آب را بیش از پیش نشان می دهد. میزان آب قابل دسترس جهان تنها برای جمعیت کنونی با حداقل دسترسی به آب سالم کافی است. توزیع نامناسب از لحاظ مکانی و زمانی و افزایش جمعیت و سرانه مصرف آب، این مسئله را تشدید نموده است. ایران از نظر اقلیمی در ناحیه خشک و نیمه خشک جهان واقع شده است. متوسط بارندگی سالانه کشور ۲۵۰ میلیمتر است که بسیار کمتر از متوسط بارندگی آسیا و جهان می ­باشد.

بیشترین مصرف آب در کشور در بخش های شرب، صنعت و کشاورزی است و با ادامه روند کنونی با فرض ثابت بودن سرانه مصرف آب و همچنین پیشبینی های جمعیتی در سال ۱۴۰۰مقدار آب مورد نیاز ۱۳۰ میلیارد متر مکعب خواهد بود که تامین این میزان آب از منابع تجدیدپذیر آبی کشور امکان پذیر نخواهد بود و کمبود و کاهش کیفیت منابع آب، چالش مهم برنامه های توسعه کشور در آینده خواهد بود. از آنجایی که بخش کشاورزی و امنیت غذایی کشور وابسته به آب است و با توجه به توزیع ناهمگون بارش در کل سطح کشور و نیاز به آبیاری در کلیه اراضی اهمیت آب در این بخش را توجیه می­ کند.

آب کالایی اقتصادی است و مانند دیگر کالاها عرضه و تقاضا دارد. توسعه اقتصادی مستلزم توسعه فعالیت های صنعتی و کشاورزی است و توسعه این بخش ها، وابستگی زیادی به فراوانی منابع آب دارد. آب نه تنها برای تامین رفاه و نیازهای اساسی انسان مورد توجه واقع شده است، بلکه ارتباط آن با شاخه های توسعه سبب شده که همواره موضوعی بحث برانگیز برای جوامع بین المللی باشد و امروزه جامعه بین الملل مدیریت یکپارچه منابع آب، راهی مناسب برای مدیریت آب، زمین و منابع مرتبط با آن در حین حفظ توازن نیازهای اقتصادی-اجتماعی با پایداری بوم سامانه می داند.

 نقش آب در توسعه از جنبه‌های زیر حائز اهمیت است

۱) آب به ‌عنوان یک نهاده‌ تولید، نقش مهمی در تولید محصولات (کشاورزی، پتروشیمی، فولاد و…) دارد و دسترسی آسان به منابع آبی می‌تواند هزینه ‌های تولید را به مقدار زیادی کاهش دهد.

۲) وجود منابع آبی پایدار سبب افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی شده، به ‌طوری که مازاد تولیدات کشاورزی سبب انباشت سرمایه ملی می‌شود.

۳) شیوع بسیاری از بیماری‌ هایی که از طریق آب آلوده انجام می‌شود، تاثیر منفی بر رشد دارد و آسیب‌های اجتماعی و مالی بسیاری به‌ بار می‌آورد. آمارهای ارزیابی مشترک سازمان ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی درخصوص سطح بهداشت و دسترسی به آب در تمام قاره‌ها، نشان می‌دهد که بیماری اسهال دومین عامل بیماری جهانی حتی بیشتر از ایدز جهان را تهدید می‌کند. گزارش فوق نشان می‌دهد که هر ساله بیش از ۵/۱ میلیون کودک در سراسر دنیا بر اثر مبتلا به بیماری اسهال خونی از بین می‌روند. هزینه‌ های مراقبت، بیمارستانی و دارویی بیماری‌هایی که منشأ آنها آب است در کشور های کم درآمد بسیار حائز اهمیت است.

۴) توسعه مراکز جمعیت روستایی مستلزم وجود منابع آبی است، در حالی که در بسیاری از کشورها، توسعه‌ روستاها نقش بسزایی در رشد و توسعه‌ کشور دارد. مطابق گزارش ‌های سازمان ملل متحد در کشورهای در حال توسعه حدود ۵۴ درصد جمعیت آنها در روستاها ساکن هستند که سرمایه‌گذاری در بخش اقتصادی روستایی می‌تواند نقش پررنگی در توسعه آنها داشته باشد. توسعه روستایی و کشاورزی به مثابه توسعه ملی است.

۵) بحران‌های ناشی از کمبود آب تاثیر منفی بر رشد دارد. یک نمونه از بحران‌ های کمبود آب، مهاجرت یا رشد منفی روستاها به مناطق شهری است که تداوم آن سبب سالخوردگی، نابودی پتانسیل‌های تولیدی و اقتصادی در مناطق روستایی است. نظر به جایگاه محوری آب در توسعه کشور، منابع آب کشور با نگرش مدیریت جامع و توام با عرضه و تقاضا در کل چرخه آب با رویکرد توسعه پایدار در واحدهای طبیعی حوضه‌های آبریز با آگاه‌سازی عمومی و مشارکت مردم باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی و مدیریت شود که اهداف قانون در زمینه‌ مدیریت منابع آب تحقق یابد.

در ارتباط با هزینه کل عرضه آب، سه مفهوم هزینه کل عرضه، هزینه کل اقتصادی و هزینه کل را به طور مجزا در نظر گرفت.

هزینه کل مصرف آب شامل هزینه کل اقتصادی و هزینه مربوط به تاثیرات خارجی آن بر محیط زیست است. آثار خارجی زیست محیطی شامل مواردی می­شود که به سلامت عمومی و بقای سامانه مربوط می­شود و آثار خارجی اقتصادی شامل مواردی همچون برداشت بیش از حد آب است. برخی کشورهای توسعه یافته در خصوص اهمیت به ارزش آب موفق عمل کرده‌اند، در حالی که در ایران همچنان ارزش اقتصادی آب مبنای تصمیم گیری‌ها نبوده و به دلیل پایین بودن تعرفه آب و کمتر بودن آن از قیمت تمام شده آب، در کنار دیگر دلایل موجبات مصرف بالای آن را فراهم کرده است. واژه‌ها و مفاهیم اساسی اقتصادی در مدیریت منابع آب مانند تعرفه آب، هزینه تمام شده آب، قیمت آب و ارزش اقتصادی آب هر یک دارای اهمیت خاص خود هستند. لیکن قیمت صحیح آب بایستی بر اساس شرایط وجود بازار رقابتی کامل آب و از تقاطع منحنی‌های عرضه و تقاضای آن و همچنین با لحاظ ارزش اقتصادی آب حاصل شود و در بخش های مختلف کشاورزی، شرب و صنعت اعمال گردد.

۳ نکته مهم در تخصیص و مصرف بهینه آب

آگاهی از مقدار موجودی و کمبود منابع آب در شرایط مختلف اقلیمی و مصرف، شناسایی گزینه‌های مختلف مصرف آب و آگاهی از ارزش اقتصادی آن در هر بخش مورد استفاده.

زمانی که آب به عنوان کالای واسطه ای مطرح است، ارزش آن معادل با نقش نهایی است که نهاده آب در ایجاد ارزش ناخالص کل تولید ایفا می‌کند. بدون شک در سال‌های پیش رو مساله تامین آب شرب مسئله‌ای جدی بوده و لزوم کاهش مصارف دیگر و مدیریت صحیح آن‌ها به‌ ویژه در بخش کشاورزی کمک شایانی به بحث بالارفتن قابلیت اطمینان تامین آب شرب خواهد نمود. لذا یکی از این راه‌ حل‌ ها، استفاده از رویکرد برنامه‌ریزی مبتنی بر ارزش اقتصادی آب در جهت کاهش مصارف، ایجاد بازارهای آب محلی با لحاظ مسائل سیاسی، اجتماعی و خواسته‌ های منطقی حقابه بران است که قطعا استفاده از تجربه‌ های بین‌المللی در بخش ارزش گذاری آب‌های سطحی و زیرزمینی خالی از لطف نخواهد بود.

نتایج مطالعات  نشان می­ دهد که سهم بخش آب در اقتصاد کلان کم شماری می­ شود. عمده ترین دلیل این کم شماری، لحاظ نشدن ارزش واقعی آب در حساب های ملی و عدم تعیین حدود و تفکیک ارزش فروش آب در حسابداری ملی است. با توجه به اهمیت بخش آب در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور، لازم است که مدیریت بخشی منابع آب به سمت مدیریت یکپارچه منابع آب سوق یابد. بدین منظور، تنها با ادغام اطلاعات هیدرولوژی و اقتصادی و تهیه حساب اقماری آب می توان در جهت مدیریت یکپارچه آب در کشور گام برداشت.