اثرات زیست محیطی احداث سدها
انسان از ابتدای خلقت اثرات گوناگونی بر محیط پیرامون و اکوسیستم گذاشته و به نحوی به ستیز با آن پرداخته است. از زمان ساکن و متمرکز شدن زندگی در یک نقطه خاص، این اثرات افزایش یافته است. سدها از جمله سازه های مهمی به شمار می روند که از گذشته و بدون وجود دانش کامل اقلیمی و هیدرولوژیکی و هیدرولیکی و… مورد ساخت و استفاده قرار گرفته اند. احداث سدها نیز مانند هر تکنولوژی دیگر دارای اثرات مثبت و منفی مختلفی می باشد. از جمله مزایای آن می توان به کنترل رژیم جریان در نتیجه جلوگیری از وقوع سیلاب، تأمین آب کشاورزی و مصارف شهری از طریق ذخیره آب و تولید انرژی اشاره کرد. اما بررسی و مطالعات انجام شده نشان داده که ساخت سد و ذخیره آب در مخزن آن اثرات فیزیکی- شیمیایی و اکولوژیکی قابل توجهی بر اکوسیستم می گذارد. در حقیقت ساخت سد محیط زیست را به دو شکل مستقیم و غیرمستقیم و در یک طیف وسیع تحت تاثیر قرار می دهد.
این اثرات ممکن است بر وضعیت و رفتار هواشناسی، زیست شناسی، فرهنگ، آثار باستانی و غیره تأثیر گذاشته و به شدت موجب تغییر و پیچیدگی آن شود. در نتیجه لازم است که با در نظر گرفتن اثرات مثبت، معایب و مشکلات و آثار منفی، هر سازه ای را به منظور حفظ توسعه پایدار مورد بررسی و مطالعه قرار داد. متاسفانه در اغلب سدهای موجود، مباحث پیرامون آثار زیست محیطی نقش بسیار کم و محدودی در طراحی و عملکرد ایفا می کند. هر چند که در سه دهه اخیر افزایش آگاهی در رابطه با آثار زیست محیطی سدها منجر به شناسایی اهمیت مدیریت زیست محیطی منابع آبی شده است. در نتیجه، تلاش مضاعفی برای توسعه دیدگاه ها با آثار زیست محیطی کمتر در پروژه های سد سازی در حال انجام است هر چند که تجربه نشان داده است که موفقیت در توسعه معیارها و اندازه گیری های انجام شده، به شدت متغییر و غیرقابل اعتماد است.
ارزیابی زیست محیطی سدها
ارزیابی اثرات زیست محیطی عبارت است از فرایند و جریان بررسی و مطالعات رسمی برای پیش بینی اثرات فعالیت ها و عملکردهای یک پروژه بر محیط زیست، سلامت انسان ها و رفاه اجتماعی و یا به عبارت دیگر شناسایی و ارزیابی سیستماتیک پیامدهای پروژه ها، برنامه ها و طرح ها بر اجزای فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی محیط زیست است. بنابراین ارزیابی اثرات محیط زیست به عنوان یک ابزار برنامه ریزی، اثرات مثبت و منفی یک پروژه را بر روی محیط زیست مشخص می نماید. ارزیابی اثرات زیست محیطی، یک برنامه پایش محیط زیست را با استفاده از شاخص های زیست محیطی متناسب برقرار و به اجرا در میآورد تا بهره برداری از پروژه به نحوی صورت پذیرد که اثرات مخربی را از خود بر جای نگذارد.
اثرات زیست محیطی سدها
اثرات زیست محیطی ناشی از احداث سد در هر منطقه به چند نوع تقسیم می شود:
- فیزیکی و شیمیایی
- بیولوژیکی
- بهداشتی
- اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
اثرات فیزیکی و شیمیایی احداث سدها
به طور کلی اثرات فیزیکی و شیمیایی احداث سدها را می توان به صورت ذیل شرح داد:
- تاثیر خروج آب گل آلود حاوی مواد رسوبی به روی مناطق پایین دست سد و محیط زیست منطقه که اهمیت بسیاری دارد.
- تاثیر سد بر تغییرات سطح آب زیرزمینی
- وقوع سیلاب های زیاد ناشی از رهاسازی آب سرریزها و تخلیه کننده ها موجب تغییرات عمده فیزیکی و شیمیایی و بیولوژیکی در پایین دست سدها می گردد.
- ساخت سد به منظوره مانعی در برابر حرکت اجسام غوطه ور در مسیر رودخانه ها شده و باعث کاهش رسوبات می گردد، این امر موجب تشدید فرسایش در مسیر رودخانه پایین دست می شود.
- ایجاد زمین لغزه به علت واکنش بین سطح آب دریاچه و مرطوب شدن محیط و لایه بندی مختلف در کنار مخزن
- شور شدن زمین های کشاورزی
- تغییرات جوی و اقلیمی مانند تغییرات دما، رطوبت، تبخیر و…
اثرات بیولوژیکی احداث سدها
- سدها با کاهش غلظت مواد مغذی در پایین دست سبب تاثیر منفی بر گیاهان و حیوانات آن منطقه می شوند.
- به دنبال احداث سدها و باقی ماندن رسوبات در مخازن آن برای تغذیه سواحل وکانال های پایین دست، از این رسوبات مانع ایجاد شده و ممکن است فرسایش رخ دهد و در نتیجه رسوبات حمل نشده و مناطق تخم گذاری ماهی هایی که در رودخانه زندگی می کنند محدود می گردد.
- لایه بندی دمایی و امکان استفاده از آب با درجه پایین این دریاچه برای مصارف نیروگاه ها و مصارف آشامیدنی و غیره.
- از آنجایی که سد همچون یک مانع عمل می کند، مسیرهای طبیعی حیوانات بسته می شود. همچنین مانع حرکت ماه های بالادست به منظور تخم گذاری و تغذیه آن ها شده، بنابراین از جمعیت ماهی ها به میزان زیادی کاسته می شود.
- به طور کلی حیات بیولوژیکی رودخانه هم در مخازن و هم در پایین دست به سرعت تغییر می کند.
اثرات بهداشتی احداث سدها
تقریبا اکثر سدها در مناطق مختلف سبب شیوع بیماری می شوند. دریاچه سدها می تواند منبع بسیاری از بیماری های واگیر(که ناقلین آن ها از آب های راکد استفاده می نمایند) نظیر مالاریا، تب زرد، هپاتیت، امراض روده ای و بیماری های خونی گردد در مناطق استوایی سدها و دریاچه های عظیم تاثیرات فراوانی بر روی سلامت و بهداشت مردم محل دارند. این امر در کشورهای آفریقایی منجر به خسارات بسیار شده است.همچنین سدها با تاثیر بر خود پالایی رودخانه ها و کاهش آن سبب تجمع مواد آلوده کنند در پشت سدها می شوند. در نتیجه باعث آلودگی جانداران ساکن در دریاچه سدها و نیز آلودگی خاک های اطراف سدها می گردند و علاوه بر این چون از آب پشت سدها برای مصارف گوناگون استفاده می شود، می تواند باعث انتقال این آلودگی ها به انسان و سایر موجوداتی که در اکوسیستم اطراف سدها زندگی می کنند، شود.
اثرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
- تاثیر بر سازه ها و تاسیسات
- تاثیر بر روستاهای مجاور
- جا به جایی مردم و تاثیر بر فعالیت های کشاورزی
- تاثیر بر آثار باستانی و تاریخی
- تاثیر بر امنیت شغلی مناطق مجاور
مشکلات سد سازی در ایران
در ایران به علت شرایط اقلیمی و لزوم احداث سد برای ذخیره آب، سد سازی اهمیت ویژه ای دارد. از جمله سدهای بزرگ ساخته شده در ایران می توان به سدهای دز، عباسپور، درود، جیرفت، میناب و… اشاره نمود. همانطور که گفته شد سد سازی در ایران نیز در مراحل مختلف از طراحی، اجرا و بهره برداری با مسائلی روبرو خواهد بود که به صورت موردی در ذیل به این مشکلات اساسی اشاره شده است:
- پدیده فرسایش وتجمع رسوبات در مخازن سدها
- عدم ملاحظات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی در خصوص نحوه بهره برداری از سد
- شور شدن اراضی اطراف
- تلفات آب و تاثیر بر کیفیت آب
- زه دار شدن اراضی
این موارد از جمله مهمترین مشکلاتی است که سد های احداث شده در ایران با آن روبرو هستند. به عنوان مثال در سدی مانند سد میناب تخمین میزان رسوب از میزان واقعی کمتر بوده و این امر عامل مهمی در کاهش عمر سدهاست.
همچنین در سدهای جنوب کشور به دلیل ارتفاع کم منطقه از سطح دریا، مقدارنسبتا زیادی تبخیر از سطح دریاچه، ورود مواد آلی، فاضلاب های روستائی، کودهای شیمیایی و ورود جریان های سطحی با مقدار هدایت الکتریکی زیاد، نمک بالا و احتمال لایه بندی حرارتی در دریاچه سد وجود داشته که موجب کاهش کیفیت آب دریاچه خواهد شد. هر چند تعدادی از سدهای کشور دارای تخلیه کننده های تحتانی بوده که میتوان با برنامه ریزی مناسب آب های نامناسب را از آن خارج نمود. اما در سدهایی با موقعیت خاص ، آبگیری به صورت سطحی انجام شده که اجازه بهره برداری از آب با کیفیت مناسب را نمیدهد. این وضعیت موجب بوی نامطبوع و کیفیت پایین آب شده و به دلیل لزوم زدودن بوی نامطبوع از آب، هزینه بهره برداری افزایش خواهد یافت. همچنین ورود فاضلاب های روستایی و کودهای آلی و مصنوعی در تمامى این سدها نیز مشکل ساز است.
در مناطق شمالی کشور ایران نیز همواره مشکلاتی در مسیر ساخت سدها وجود دارد، از جمله این مشکلات می توان به نابودی جنگل ها، خسارت به اراضی کشاورزی، غرقاب شدن روستاها و اجبار در جابجایی مردم، تجمع رسوب در پشت سدها و آلودگی آب اشاره نمود.
قوانین داخلی و بین المللی مختلفی در مورد احداث سدها وضع شده است. به طور کلی با وجود اهمیت احداث سدها باید کوشش شود تا با ارزیابی صحیح و علمی مسائل زیست محیطی و اجتماعی از ایجاد خسارات و مشکلات جلوگیری شود. با جدی گرفتن نتایج ارزیابی زیست محیطی و عمل به آن ها می توان بخشی از این اثرات مخرب را کاهش داد.