مدیریت آب شور
مدیریت آب شور
حجم وسیعی از آب‌های جهان در اقیانوس‌ها قرار دا‌رند (۹۷%)، اما بخاطر غلظت بالای نمک در آب اقیانوس‌ها، این منبع آبی مهم برای مصارف شهری، کشاورزی و بیشتر مصارف صنعتی عملا غیر قابل استفاده واقع شده است. ذخایر آب شیرین در سراسر جهان در حال محدود شدن بوده و بسیاری از آب‌های آبیاری علی‌الخصوص آب چاه‌های مناطق خشک و نیمه‌خشک دست خوش فرآیند شوری گردیده‌اند. بسیاری از مشکلات اساسی در امر کشاورزی به ویژه در مناطق خشک ایران وجود منابع آب با کیفیت نامناسب می‌باشد. آب‌های شور موجب محدودیت برای توسعه کشاورزی و استفاده پایدار از منابع آب و خاک است، پس بهره‌برداری از منابع آب شور مدیریت ویژه‌ای را می‌طلبد تا به تولید بهینه به کشاورزی پایدار دست یافت.
در هنگام استفاده از آب‌شور باید روش‌های خاصی به کار گرفته شود تا دو هدف اصلی زیر تامین گردد:
- کنترل شوری و جلوگیری از شور شدن خاک
- بهبود وضعیت فیزیکی خاک و جلوگیری از کاهش سرعت نفوذ
عملیات مهمی که در این رابطه باید صورت پذیرید:
∴ کوتاه کردن فاصله بین آبیاری‌ها
پس از آبیاری و با مصرف آب توسط گیاه یا تبخیر از سطح زمین غلظت نمک در محلول خاک افزایش می‌یابد. کوتاه کردن فاصله بین آبیاری‌ها موجب می‌گردد تا رطوبت خاک همیشه درصد نسبتا بالایی ثابت نگهداشته شده و به این ترتیب غلظت نمک به حدی نرسد که برای گیاه زیان‌آور باشد. به همین دلیل روش‌های آبیاری قطره‌ای که در آن گیاه هر روز یا هر ۲یا ۳ روز یکبار آبیاری شود به مراتب بهتر از روش‌هایی است که فاصله آبیاری ها در آن زیاد باشد. زارعین در اوایل کشت برای کاهش اثرات شوری، زمین را در فواصل کوتاه آبیاری کرده و سپس با سبز شدن بذرها دور آبیاری را افزایش می‌دهند.
[alert type=”success”]اهداف آبیاری[/alert]
∴ انتخاب گیاه مناسب
در استفاده از آب شور در جهت جلوگیری از کاهش محصول باید گیاه مقاوم و یا از ارقام مقاوم به شوری را انتخاب نمود تا محصول در اثر تنش شوری زیاد کاهش پیدا نکند.
پسته یکی از گیاهان مقاوم به شرایط نامساعد محیطی مثل شوری آب، خاک و همچنین خشکی و کم‌آبی بوده و به عنوان مهم‌ترین محصول اقتصادی در بسیاری از مناطق کویری و خشک قابل توسعه است.
∴ انتخاب زمان کاشت
از آنجایی که مرحله جوانه زنی بسیار حساس به شوری است در صورتی که شرایط آب و هوایی اجازه دهد کشت زود در بهار که هنوز نمک‌ها در لایه سطحی خاک تجمع پیدا نکرده‌اند، می‌تواند یکی از روش‌های مقابله با شوری باشد.
∴ شستشوی خاک
در صورتی که آب اضافی در زمستان موجود باشد با وارد کردن آن در خاک و بخصوص غرقاب کردن می‌توان نمک‌های تجمع یافته در دوره کشت قبل را از خاک خارج نمود. دلیلش هم این است که در تابستان نمک در خاک جمع می‌شود و اگر در زمستان حجم بارندگی بیشتر باشد نمک تمام سطح زمین کشاورزی را می‌شورد و خاک شیرین می‌شود. اگر کمتر باشد، نمک جمع می‌شود و شوره‌زار ایجاد می‌گردد.
∴ آبیاری قبل از کشت
چون تجمع نمک در لایه سطحی خاک طی دوره آیش افزایش می‌یابد توصیه می‌شود قبل از کشت مجدد زمین یکبار آبیاری شود تا نمک‌ها شسته شده و از دسترس جوانه‌های گیاه خارج شود.
∴ انتخاب محل بذرکاری
سبز شدن بذرها در هنگام آبیاری با آب شور یکی از مشکلات عمده است. برای حل این مشکل کشاورزان معمولا مقدار بذر در هکتار را افزایش می‌دهند تا شانس جوانه زدن افزایش یابد. برای مثال به جای ۱۵۰ کیلو بذر گندم، ۳۰۰ کیلو مصرف می‌کنند و یا به جای یک واحد بذر چغندر ۳ واحد از آن در زمین ریخته می‌شود. اما این کار هزینه بذر کاری را افزایش می‌دهد. در آبیاری‌های ردیفی با انتخاب مناسب جوی و پشته‌ها و محل صحیح بذرکاری می‌توان بر این مشکل غلبه کرد.
در آبیاری فارو که تمام جویچه‌ها آبیاری می‌شود چون نمک‌ها در وسط پشته‌ها جمع می‌شود، اگر کشت بذر تک ردیفی و محل آن وسط پشته‌ها باشد درست مانند آن است که بذر در محل جمع شدن نمک‌ها جای‌گذاری شده باشد. مسلما در این وضعیت جوانه‌ها صدمه خواهند دید، اما اگر آبیاری جویچه‌ها طوری باشد که پشته‌ها فقط از یک طرف خیس شوند، نمک‌ها در منتهی‌الیه پشته‌ها جمع شده و کشت در وسط پشته مشکلی ایجاد نخواهد کرد. بنابراین در پشته‌هایی که از دو طرف آبیاری می‌شوند بهتر است تا آنها را پهن‌تر گرفته و به جای یک ردیف گیاه، دو ردیف بذرکاری شود و اگر پشته‌ها فقط از یک طرف آبیاری می‌شوند حتی‌الامکان بذرکاری نزدیک جویچه آبیاری باشد. اگر به جای پشته‌های پهن از پشته‌های شیبدار استفاده می‌شود محل بذرکاری باید حتی‌المقدور نزدیک داغاب باشد.
∴ تغییر روش آبیاری
روش‌های آبیاری سطحی مانند کرتی و جوی پشته‌ای از نظر تغییر فاصله بین آبیاری‌ها و مقدار آبیاری قابلیت انعطاف ندارند. برای مثال در جوی پشته‌ای نمی‌توان ارتفاع آب آبیاری را از ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر در هر نوبت کمتر گرفت، لذا گرچه کم کردن فاصله آبیاری‌ها از نظر کنترل شوری و شسته شدن نمک‌ها مفید خواهد بود اما باعث هدر رفتن مقدار زیادی آب خواهد شد. به این جهت برای کنترل شوری از طریق کم کردن فاصله آبیاری‌ها بهتر است از روش‌های قطره‌ای یا بارانی استفاده شود. قابلیت انعطاف سیستم بارانی باعث می‌شود که هر موقع ایجاب نماید (برای مثال هنگام جوانه زدن یا مراحل دیگر حساس به شوری) خاک را از طریق پخش آب مرطوب نمود.
∴ مخلوط کردن آب شور و شیرین
اکثر کشاورزان اگر دو منبع آب شور و شیرین داشته باشند آنها را مخلوط می‌کنند. برای مثال برخی چاه‌ها دارای آب‌شور و برخی آب‌شیرین هستند که با مخلوط کردن آنها آبی به دست می‌آید که شوری آن با توجه به دبی چاه‌ها نه زیاد‌شور و نه زیاد شیرین خواهد بود. اما مخلوط کردن آب چاه ها به لحاظ علمی، اقتصادی و فلسفی درست نمی‌باشد و بهتر است هر آب با اعمال مدیریت‌های لازم به صورت انفرادی استفاده شود.
گیاه فقط از آب شیرین استفاده کرده و نمک را در خاک بر جای می‌گذارد و لذا کاهش محصول در اثر اینکه یک آب شیرین را کمی شور کنیم ممکن است به مراتب بیشتر افزایش محصولی باشد که با یک آب شور کمی شیرین کرده باشیم. بنابراین بیشترین محصول یا درآمد اقتصادی زمانی حاصل خواهد شد که با استفاده از آب شیرین محصولات با ارزش و با استفاده از آب شور محصولاتی کشت کنیم که مقاوم به شوری باشند.
∴ شخم عمیق
در برخی شرایط لایه‌های متراکم و سختی در نیمرخ‌های خاک مشاهده می‌گردد که مانع از نفوذ آب یا ریشه می‌شود. برای ساده عمل کردن آب شویی انجام یک شخم عمیق یا استفاده از ” ساب سولر” موجب بهبود وضع فیزیکی نیمرخ خاک می‌گردد. شخم عمیق پس از تسطیح زمین و قبل از شستشوی خاک صورت می‌گیرد. گاهی اوقات توصیه می‌شود که ابتدا زمین را شخم عمیق زده سپس گیاهی یک ساله مانند جو در آن کشت نمود و پس از برداشت محصول زمین را مجددا تسطیح کرد. بهتر است خاک مزرعه سبک باشد و رس خالص نباشد. ترکیبی از ماسه و خاک رس نفوذپذیری بیشتری نسبت به خاک خالص رس دارد و عمل شستشوی خاک آسان‌تر و بهتر خواهد بود.
∴ زهکشی
عدم وجود زهکش‌های سطحی و زیرزمینی غالبا کنترل شوری را با اشکال مواجه می‌سازد. برای خارج کردن آب های اضافی سطح مزرعه لازم است که زمین را به خوبی تسطیح نمود، زهکش‌های مناسب در آن احداث گردد. این عمل موجب می‌شود تا از تجمع آب در نقاط پست زمین جلوگیری شود.
اگر سطح آب زیرزمینی بالا باشد( حدود ۲ متری از سطح زمین) تبخیر سطحی مقدار زیادی نمک بالا آورده، باعث شور شدن سطحی خاک می‌گردد. برای جلوگیری از این مشکل لازم است در مورد زهکشی زیر زمینی نیز تدابیر لازم اندیشیده شود.
∴ سایر عملیات
برخی عملیات مانند استفاده از کودهای آلی، استفاده از مواد اصلاح کننده مانند گچ و گوگرد می‌تواند در بهبود وضعیت خاک‌هایی که تحت تاثیر شوری قرار گرفته و یا با آب شور آبیاری می‌شوند موثر باشد.