انتقال آب بین حوضه ای و پیامد های آن

افزایش روز افزون جمعیت در جهان و توزیع نامتعادل منابع آب قابل استفاده در جهان سبب ایجاد بحران آب در جهان شده است. توزیع مکانی نابرابر منابع آب، قابلیت دسترسی به آب مورد نیاز برای مصارف مختلف بشر را کاهش داده است. برای مثال حدود ۶۰ درصد جمعیت جهان در قاره آسیا متمرکز شده است و این در حالی است که تنها ۳۵ درصد از منابع آب شیرین در اختیار این قاره است اما در حوضه رودخانه آمازون تنها ۴/۰ درصد از جمعیت جهان ساکن است و ۱۳ درصد از ذخایر آب جهان را به خود اختصاص داده است. افزایش تقاضای آب بر عرضه آن، روش های مختلف مدیریتی منابع آب مطرح شده اند و بر اساس آن در قرن بیستم پروژه های بزرگ زیربنایی آب در نقاط مختلف جهان برای تامین خواسته های رو به رشد انسانی و با هدف تامین نیازهای آبی گسترش پیدا کرد. افزایش چندین برابری برداشت از منابع آب موجب شده است که پروژه های مختلف انتقال آب بین حوضه ای به منظور جبران کسری آب در مناطق مختلف جهان صورت بگیرد و کمبود آب در حوضه دریافت کننده آب، دلیل اولیه و اساسی برای شروع اجرای پروژه های انتقال آب بین حوضه ای بوده است. در نقشه شکل زیر چگونگی توزیع آب در سطح جهان نمایش داده شده است.

انتقال آب بین حوضه ای را می توان فرآیند برداشت فیزیکی منابع آب در طول سال از طریق روش هایی مانند حفر تونل، کانال و یا لوله تعریف کرد. این فرآیند انتقال با هدف جا به جایی آب از نواحی با توان هیدرولوژیکی خوب که حوضه مبدا نامیده می شود به سایر نواحی با کمبود آب یا حوضه مقصد انجام می گیرد و پاسخی به مسئله توزیع جمعیت انسانی و بهبود کیفیت زندگی است. تعریف دیگری نیز برای مفهوم انتقال بین حوضه ای وجود دارد که بر اساس رویکرد بازاری و قوانین آب در برخی از ایالات آمریکا می باشد و به صورت تغییر موقت یا بلند مدت محل انحراف، مکان مصرف و یا نوع مصرف به منظور انتقال آب و یا مبادله آن و یا حقابه ها تعریف می گردد.

در واقع در این شرایط، آب یک منطقه که تقاضای زیادی برای آن وجود ندارد برای استفاده به حوضه دیگر انتقال داده می شود. مثال بارز این موضوع شهرهای غربی پر جمعیت ایالات متحده آمریکا است که آب را از کشاورزان محلی شمال کالیفرنیا خریداری کرده تا بتوانند نیاز های در حال گسترش خود را در جنوب کالیفرنیا تأمین کنند. این موضوع موجب شده تا زمین های آبی شمال کالیفرنیا به مرور خشک و استفاده ناپذیر شوند. همواره شهروندان ساکن در حوضه مبدأ در مقابل چنین طرح هایی مقاومت می کنند زیرا تاثیر های اقتصادی و زیست محیطی طرح های انتقال آب در حوضه مبدأ اجتناب ناپذیر است. در ایالات متحده، اقدام های قانونی متعددی به منظور کاهش تأثیر وارده بر این مناطق، بدون آنکه طرح های انتقال متوقف شوند صورت گرفته است. این اقدام ها سعی در کاهش اثرهای ممکن در حوضه مبدأ دارند.

نمونه هایی از پروژه های انتقال بین حوضه ای در جهان

– تامین آب شهری نیویورک از حوضه آبریز دلاور و تامین آب دنور از حوضه کلرادو  در آمریکا

– طرح انتقال آب آمودریا به شبکه آبیاری ترکمنستان در شوروی سابق

– طرح های سه گانه انتقال آب از بخش های غربی، شرقی و جنوبی حوضه پکن به درون این حوضه در چین

– طرح انتقال آب از کشور لسوتو به آفریقای جنوبی

– طرح انتقال آب از رودخانه تونه به توکیو در ژاپن

پروژه های انتقال آب در ایران

در ایران طرح های انتقال آب بین حوضه ای از قدیم مورد توجه بهره برداران آب بوده است. نخستین بار در دوران حکومت شاه عباس صفوی و در سال ۱۱۲ هجری شمسی، بحث انتقال آب کارون به زاینده رود مطرح شد. هرچند که طرح اندکی جلو رفت و گردنه کوهرنگ به چلگرد نیز شکافته شد، با مرگ شاه عباس این طرح ناتمام باقی ماند. در نهایت این طرح در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی با نام طرح کوهرنگ ۱ به بهره برداری رسید.

میزان متوسط بارندگی در کشور نشان دهنده این است که حدود ۷۰ درصد نزولات جوی در بخش های غربی کشور می بارد و این در حالی است که بیش از ۵۰ درصد جمعیت کشور در مناطق شرقی و مرکزی کشور مستقر هستند. توزیع نا همگن زمانی و مکانی بارش و رواناب در کشور موجب شده است تا حوضه های آبخیز مختلف از لحاظ شرایط منابع آب وضعیت های متفاوتی داشته باشند به همین دلیل از دیرباز انتقال آب بین حوضه ای از حوضه های دارای مازاد آب به حوضه های خشک به عنوان یک راهکار مورد توجه برنامه ریزان منابع آب کشور بوده است. جدول زیر تقسیم بندی حوضه های کشور را از نظر پتانسیل انتقال و نیاز به آب نشان می دهد.

از جمله مهمترین طرح های انتقال آب بین حوضه ای در کشور می توان موارد زیر را نام برد

– طرح بهشت آباد برای انتقال آب از چهارمحال و بختیاری به کرمان، یزد و اصفهان

– طرح قمرود برای انتقال آب از دز به قمرود

– طرح کاشان برای انتقال آب از زاینده رود به کاشان

– طرح های انتقال آب از کارون به زاینده رود

و بسیاری از طرح های دیگر.

اثرات طرح های انتقال آب 

به منظور اجرای هر طرح انتقال آب بین حوضه ای پنج اصل اساسی باید بررسی گردد:

توجیه پذیری اقتصادی و فنی طرح های انتقال آب بین حوضه ای یکی از مقوله های اساسی قابل توجه در این پروژه ها می باشد و در این باره باید دو موضوع اقتصاد ملی و منطقه ای بررسی گردد. هزینه های اجتماعی و زیستی وارده بر حوضه مبدا نیز بسیار حائز اهمیت است. همچنین جابه جایی آب باید بر اساس حفظ تعادل بیولوژیکی زیست بوم منطقه انجام گیرد. در ادامه اثرات طرح های انتقال را مورد بررسی قرار می دهیم.

اثرات اجتماعی و اقتصادی

حوضه مقصد باید با مشکل های جدی فعلی یا آتی در تأمین آب رو به رو باشد که به وسیله راه حل های جایگزین یا اقدام های منطقی دیگر حل نشود. همچنین توسعه اقتصادی و اجتماعی حوضه مبدأ نیز نباید به شکل جدی زیر تأثیر کاهش آب قرار گیرد. سود حاصل از طرح های انتقال آب باید به طور مساوی بین حوضه مبدأ و مقصد تقسیم شود. به طور کلی بررسی های مربوط به اثرهای اقتصادی طرح های انتقال آب بین حوضه ای به ۴ دسته اصلی تقسیم می شوند. دسته نخست، بررسی هایی هستند که سود خالص طرح های انتقال آب را در حوضه مقصد ارزیابی می کنند. دسته دوم، اثرهای اقتصادی غیر مستقیم تغییر در مقدار استفاده از آب در حوضه مقصد را نیز در نظر می گیرند. دسته سوم، منافع خالص خارجی را در حوضه مبدأ می سنجند و در نهایت دسته چهارم، بررسی ها بیانگر منافع مستقیم و غیر مستقیم طرح های انتقال آب در حوضه مبدأ و مقصد هستند.

اثرات زیست محیطی

ارزیابی زیست محیطی فرآیند تحلیل، تشخیص، پیشبینی و سنجش اثرهای محتمل زیستی، اجتماعی و بهداشتی اجزای یک طرح انتقال آب است.  هریک از اجزای یک طرح انتقال آب شامل سدها، شبکه های آبیاری و زهکشی و تأسیسات برقابی باید بررسی شوند. احداث سدهای بزرگ موجب تغییرهای بازگشت ناپذیر زیست محیطی در مقیاس های جغرافیایی وسیع می گردد. تاثیرهای یک سد از محل احداث آن شروع شده و تا فاصله طولانی از پایین دست آن ادامه دارد. در واقع مهمترین تأثیر سدهای بزرگ تغییر در رژیم جریان پایین دست است. این موضوع موجب تأثیر مستقیم بر خاک، رویش گیاهان، حیات وحش، ماهیگیری و انسان های پایین دست می شود.

احداث شبکه های آبیاری و زهکشی نیز به طور معمول جزء هدف های یک طرح انتقال آب است. با وجود این بیشتر طرح های آبیاری و زهکشی روی منطقه تأثیرهای منفی احتمالی خواهند گذاشت. این تغییرها شامل غرقاب شدن و شوری زمین ها، فرسایش، آلودگی در اثر کودهای شیمیایی و کاهش کیفیت آب است. تأسیسات برقابی به طور معمول منافع بسیاری برای صنایع وابسته و نیز شهرهای مجاور در بر دارد. اثرهای زیست محیطی منفی آن به طور کلی در طول ساخت این تاسیسات به وجود می آید. این تأثیرها عبارتند از آلودگی آب و هوا در فرآیند ساخت، فرسایش خاک و نابود شدن زندگی گیاهی.

به طور کلی از آب انتقال یافته در طرح های انتقال بین حوضه ای به دو صورت استفاده می شود:

در مسیر جریان و خارج از مسیر جریان که هر یک از این طرح ها برای مقاصد زیر استفاده می گردد.

معایب و مشکلات طرح های انتقال آب

محققان زیادی به بررسی معایب و اثرات این طرح ها در نقاط مختلف جهان پرداختند. طبق بررسی ها در ایران در کوتاه مدت ممکن است که مشکلات زیادی وجود نداشته باشد اما در دراز مدت باعث تخریب و آشفتگی بیولوژیکی و هیدرولوژیکی در هر دو حوضه مبدا و مقصد خواهد شد. همچنین نا پایداری های سیاسی و اکولوژیکی و مناقشات اجتماعی از جمله مسائلی است که پیش از انجام هر پروژه بایستی آن ها را در نظر گرفت.

بنظر شما طرح های انتقال آب بین حوضه ای تحت چه شرایطی باید صورت پذیرد یا کلا این طرح ها را درست نمی دانید؟