انواع بافت خاک و تعیین آن

انواع بافت خاک و تعیین آن

بافت خاک به معنای تعیین درصد اجزای تشکیل دهنده بخش معدنی خاک یعنی درصد شن، سیلت و رس موجود در خاک است و با توجه به میزان هریک از این اجزا، بافت خاک تعیین می‌شود. به طور کلی بافت خاک محتوای نسبی ذرات معدنی خاک را تعیین می‌کند. پارامتر بافت خاک در بسیاری موارد بسیار بااهمیت است به عنوان مثال بافت‌های لومی برای استفاده در کشاورزی مناسب‌ترین نوع خاک هستند بنابراین تعیین این مورد در انتخاب خاک کشاورزی و برای گیاهان مختلف مهم است.

بافت خاک تا اندازه‌ای بیانگر تخلخل، ظرفیت نگهداری آب در خاک، نفوذپذیری و… می‌باشد. ذرات تعیین کننده بافت خاک شامل شن، سیلت و رس است. شن درشت‌ترین جزء بخش معدنی خاک بوده و قطر ذرات آن بین ۲ میلی متر تا ۵۰ میکرون است. ذرات سیلت از نظر قطر حد وسط بین ذرات شن و رس هستند و قطر ذرات آنها حدود ۲ میکرون تا ۵۰ میکرون است. رس‌ها ریزترین جز تشکیل دهنده بافت خاک هستند و قطر آن‌ها کوچک‌تر از ۲ میکرون است.

به طورکلی شن‌ها دارای قابلیت نفوذ پذیری بالا و قابلیت نگهداری آب بسیار کمی هستند و این دو مورد در رس‌ها برعکس است. بافت خاک بر اساس مقدار این اجزا تعیین می‌گردد که در ادامه با انواع بافت‌ها و روش‌های تعیین آن‌ها آشنا خواهیم شد.

۱۲ نوع از مهمترین انواع بافت خاک:

۱) بافت شنی یا sand: حداقل مقدار شن در این بافت ۸۵ درصد و مجموع سیلت و ۱/۵ برابر ذرات رس کمتر از ۱۵ درصد است.

۲) بافت شنی لومی یا loamy sand: در این بافت میزان شن بین ۷۰ تا ۹۰ درصد و مجموع سیلت و ۱/۵ برابر ذرات رس بیش از ۱۵ درصد و مقدار رس کمتر از ۳۰ درصد است.

۳) بافت لومی شنی یا sandy loam: میزان شن در این خاک‌ها بین ۲۴ تا ۵۲ درصد، مقدار سیلت کمتر از ۵۰ درصد و میزان رس در این خاک‌ها کمتر از ۷ درصد است.

۴) بافت لومی یا loamy: در این بافت خاک مقدار رس بین ۷ تا ۲۷ درصد و سیلت بین ۲۸ تا ۵۰ درصد و میزان شن آنها کمتر از ۵۲ درصد است.

۵) بافت لومی سیلتی یا silt loam: مقدار سیلت این بافت بیش از ۵۰ درصد و میزان رس بین ۱۲ تا ۲۸ درصد است.

۶) بافت سیلتی یا silt: این بافت خاک دارای حدود ۸۰ درصد سیلت و رس کمتر از ۱۲ درصد است.

۷) بافت لومی رسی شنی یا sandy clay loam: این بافت ۲۰ تا ۳۵ درصد رس، کمتر از ۲۸ درصد سیلت و بیش از ۴۵ درصد شن دارد.

۸) بافت لومی رسی یا clay loam: میزان رس در این بافت بین ۲۷ تا ۴۰ درصد و مقدار لوم آن از ۲۵ تا ۴۵ درصد متغیر است.

۹) بافت لومی رسی سیلتی یا silty clay loam: مقدار رس این بافت حدود ۲۷ تا ۴۰ درصد و کمتر از ۲۰ درصد شن دارد.

۱۰) بافت رسی شنی یا clay loam: میزان رس و شن در این بافت در محدوده ۳۵ تا ۴۵ درصد و بیشتر است.

۱۱) بافت رسی سیلتی یا silty clay: در این بافت مقدار رس و سیلت بیش از ۴۰ درصد است.

۱۲) بافت رسی یا clay: میزان رس این نوع از ۴۰ درصد بیشتر و میزان شن و سیلت آن از ۴۵ و ۴۰ درصد کمتر است.

چگونه بافت خاک را تعیین کنیم؟

-روش تجربی از طریق لمس خاک: در این روش مقداری آب به خاک اضافه شده تا به صورت خمیری درآید سپس خمیر ایجاد شده را با مالش کف دست به صورت مفتول درآورده و مفتول ایجاد شده را بین انگشت شصت و اشاره حرکت داده تا در یک نقطه برروی آن شکستگی ایجاد شود. با اندازه گیری طول نوار ایجاد شده نوع بافت خاک تشخیص داده می‌شود. اگر طول نواری که شکسته شده کمتر از ۳ سانتیمتر باشد بافت خاک شنی، طول نوار بین ۳ تا ۵ سانتیمتر بیانگر بافت سیلتی و طول نوار بالاتر از ۵ سانتیمتر نشان دهنده رسی بودن خاک است.

-روش غربال یا روش آزمایشگاهی: در این روش بافت خاک توسط غربال یا الک‌هایی که به ترتیب درشت تا ریز بودن سوراخ‌ها برروی یکدیگر قرار میگیرندد تعیین می‌شود. خاک برروی اولین غربال ریخته شده و با تکان‌هایی که توسط شخص و یا شیکر داده می‌شود اجرای مختلف خاک جدا می‌شود سپس با وزن کردن هر یک از اجزا درصد هرکدام مشخص می‌گردد.

پس از تعیین هریک از اجزا و از طریق مثلث بافت خاک نوع خاک معلوم می‌شود. مثلث بافت خاک مثلثی متساوی الاضلاع است که هر کدام از اضلاع مربوط به یکی از اجزای اصلی خاک بوده و میزان هریک از اجزای اصلی روی هر ضلع مشخص شده و با کشیدن خطوط موازی با ضلع‌ها و در نقطه برخورد خطوط، بافت خاک تعیین می‌شود.

-روش کمی یا هیدرومتری: در این روش توسط دستگاه چگالی سنج یا هیدرومتر غلظت اجزای موجود در مایعات مشخص می‌گردد. اساس این روش اندازه گیری چگالی سوسپانسیون خاک و آب است.

نرم افزار تعیین بافت خاک:

امروزه تعیین بافت خاک از طریق نرم افزار نیز امکان پذیر است. نرم افزار texture Auto lookup یا به اختصار TAL ساده‌ترین نرم افزار جهت تعیین کلاس بافت خاک است. تشخیص سریع بافت، کارایی آسان، رایگان بودن و تشخیص بافت‌هایی که در مثلث بافت خاک بین خطوط قرار می‌گیرند ازجمله مزایای این نرم افزار است و جایگزینی مناسب برای مثلث بافت خاک است.

آیا بافت خاک تغییر می‌کند؟

در مقیاس‌های وسیع تغییر بافت خاک ممکن نیست اما در مقیاس‌های مشخص و زمانی که بافت خاک به‌شدت سنگین و رسی باشد با افزودن کودهای دامی و سبز می‌توان بافت خاک را تعدیل کرد یا باوجود منابع شن می‌توان با افزودن مقادیری شن و شخم زدن بافت خاک را اصلاح و به‌منظور کشاورزی مورداستفاده قرارداد. اصلاح خاک‌های شنی و شدیداً سبک نیز با افزودن مواردی مانند ورمی کولیت انجام می‌گیرد.